بحران‌ها، چه بحران‌های طبیعی و چه انسانی، قطعاً می‌توانند ضربه‌های جدی به روتین زندگی و کار افراد وارد کنند. در این شرایط، بسیاری از افراد، چه در محل کار و چه در محیط‌های آموزشی، به سرعت با احساس خستگی، بی‌تمرکزی و حتی احساس قطع ارتباط با خود و دیگران روبه‌رو می‌شوند. این گزارش به بررسی نحوه بازگشت به روتین‌های آموزشی و کاری پس از بحران‌های کوتاه‌مدت، مانند دو هفته جنگ ایران و اسراییل، می‌پردازد و راهکارهایی برای تسهیل این روند ارائه می‌دهد.
چالش‌های بازگشت سریع به روتین بعد از بحران
بعد از بحران، زمانی که همه‌چیز به ظاهر آرام می‌شود، بسیاری از افراد به دلیل فشار روانی و خستگی ناشی از بحران، با مشکل در بازگشت به روتین‌های روزانه مواجه می‌شوند. بررسی‌ها نشان داده‌اند که در شرایط بحران، سیستم عصبی انسان وارد حالت‌های بقا (fight-flight-freeze) می‌شود، که این امر باعث می‌شود مغز کمتر توانایی پردازش اطلاعات جدید و انجام وظایف روزانه را داشته باشد. این وضعیت، که اصطلاحاً به آن خستگی شناختی گفته می‌شود، باعث کاهش تمرکز، تصمیم‌گیری ضعیف و حتی فراموشی می‌شود. این وضعیت، در کنار علائم دیگر بحران مانند اضطراب و بی‌خوابی، می‌تواند به بازگشت به روتین‌های کاری یا آموزشی آسیب بزند.
یکی از مشکلات اصلی این است که در بسیاری از مواقع، افرادی که دچار بحران می‌شوند، تحت فشار برای بازگشت سریع به حالت عادی قرار می‌گیرند، در حالی که این فشار می‌تواند حتی وضعیت را بدتر کند. مطالعات نشان داده‌اند که افراد در صورتی می‌توانند به روتین‌های خود بازگردند که این بازگشت به تدریج و با توجه به وضعیت روانی و جسمی آن‌ها صورت گیرد. در غیر این صورت، افراد دچار ترومای روانی مجدد می‌شوند که نه تنها به عملکرد آن‌ها آسیب می‌زند، بلکه روند بازسازی را نیز کند می‌کند.
تجارب کشورهای درگیر بحران: چه روش‌هایی مؤثر بوده‌اند؟
کشورهایی که در بحران‌های مختلف تجربه داشته‌اند، برای بازگشت به روتین‌های کاری و آموزشی راهکارهایی را پیاده‌سازی کرده‌اند که می‌تواند برای دیگر کشورها الگو باشد.
اوکراین (۲۰۲۲) – بازگشت تدریجی به روتین آموزشی
در دوران جنگ و پس از حملات موشکی در اوکراین، وزارت آموزش این کشور به مدارس دستور داد تا به جای بازگشت سریع به برنامه‌های آموزشی معمول، روندی تدریجی را پیش بگیرند. در این روش، ساعات کلاس‌ها به نصف کاهش یافت و فعالیت‌های هنری و گفت‌وگومحور جایگزین آزمون‌ها و امتحانات شدند. این رویکرد باعث شد که دانش‌آموزان بتوانند با بحران روانی مواجه شوند، بدون اینکه در معرض فشار برای ادامه‌ی سریع تحصیل قرار گیرند.
طبق پژوهش‌های UNICEF، این رویکرد باعث شد که آمار بازگشت دانش‌آموزان به مدارس نسبت به مناطق دیگر که بازگشت سریع‌تر انجام داده بودند، بیشتر باشد. این تجربه نشان داد که بازگشت به روتین آموزشی باید با در نظر گرفتن وضعیت روحی و روانی دانش‌آموزان صورت گیرد.
سریلانکا (۲۰۰۴) – بازگشت به کار پس از سونامی
پس از سونامی بزرگ ۲۰۰۴ در سریلانکا، بسیاری از کسب‌وکارها و سازمان‌ها به سرعت به فکر بازگشت به روتین‌های کاری افتادند. یکی از نکات مهم در این فرآیند، تأکید بر کار تیمی و جلسات گروهی بود. در این جلسات، افراد فقط به بحث در مورد کار و پروژه‌ها نپرداختند؛ بلکه فرصت یافتند تا از احساسات و تجربیات خود صحبت کنند. این جلسات به بازسازی اعتماد و روحیه تیمی کمک کرد و باعث شد که کارمندان و افراد آسیب‌دیده احساس کنند که در یک تیم حمایت‌کننده قرار دارند.
بازگشت به روتین آموزشی و کاری: راهکارهای علمی و مرحله‌به‌مرحله
هفته اول: ایجاد امنیت پایه
در هفته اول، هدف اصلی باید ایجاد امنیت روانی و فیزیکی باشد. این زمان باید برای آرام‌سازی و استراحت اختصاص یابد. توصیه‌های متخصصان در این مرحله عبارتند از:
- کاهش ساعات کار یا تحصیل به حداقل ممکن.
- انجام فعالیت‌های گروهی غیررسمی، مانند جلسات گفت‌وگو یا کارهای تیمی.
- پرهیز از فشار برای انجام کارهای پیچیده یا سنجش عملکرد.
هفته دوم: بازسازی پیوندها و ساخت ساختار جدید
در این مرحله، می‌توان شروع به بازسازی پیوندهای اجتماعی و حرفه‌ای کرد. اما این بازگشت باید با توجه به وضعیت روحی افراد صورت گیرد. برخی از راهکارهای مؤثر در این مرحله عبارتند از:
- افزایش تدریجی ساعات کاری یا تحصیلی به صورت گام‌به‌گام.
- استفاده از مدیریت استرس و تکنیک‌های مدیتیشن یا ذهن‌آگاهی برای کاهش اضطراب.
- برگزاری جلسات گروهی برای ایجاد تعامل اجتماعی و احیای روحیه تیمی.
هفته سوم به بعد: بازگشت کامل به روتین با انعطاف
پس از دو هفته، افراد باید بتوانند به تدریج به روتین‌های عادی بازگردند. اما این بازگشت نباید به صورت یک‌باره باشد. در این مرحله، مهم است که ساختار انعطاف‌پذیر حفظ شود تا افراد بتوانند با شرایط جدید خود سازگار شوند.
- ارزیابی عملکرد و پیشرفت به صورت فردی و بدون فشار اضافی.
- ایجاد فضای باز برای بازخورد و گفت‌وگو درباره مشکلات روانی و جسمی.
- استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی مثل تمرینات تنفسی و فعالیت‌های غیررسمی برای کاهش تنش.
بازگشت به روتین، با صبوری و مهربانی
بازگشت به روتین‌های آموزشی و کاری پس از بحران باید با دقت، صبوری و در نظر گرفتن وضعیت روانی و جسمی افراد صورت گیرد. این فرایند نه تنها نیاز به زمان دارد، بلکه باید با استفاده از روش‌های علمی و با در نظر گرفتن نیازهای فردی هر شخص انجام شود. تجربه کشورهای درگیر بحران نشان داده که بازگشت سریع و بی‌توجه به وضعیت روانی می‌تواند آسیب‌زا باشد و روند بهبودی را کند کند. بنابراین، ایجاد فضای امن و حمایتی و استفاده از روش‌های تدریجی برای بازگشت به روتین‌ها، کلید موفقیت در این فرآیند است.
