انتخاب رشته دانشگاهی همیشه ترکیبی از علاقه، استعداد و آینده شغلی است. اما واقعیت این است که برای بسیاری از دانشجویان، پرسش اصلی هنوز همان است: «کدام رشته بیشترین درآمد را دارد؟» در دنیایی که هزینه تحصیل و زندگی روزبه‌روز بیشتر می‌شود، دانستن اینکه کدام رشته‌ها بیشترین بازده مالی را در سال‌های نخست کاری دارند، می‌تواند مسیر آینده را روشن‌تر کند. پاسخ، بسته به کشور و بازار کار متفاوت است، اما داده‌های جهانی نشان می‌دهند که رشته‌های فنی، مهندسی و مالی همچنان صدرنشین فهرست «پول‌سازترین‌ها» هستند.
معیار درآمد اولیه چیست؟
وقتی از «درآمد اولیه» صحبت می‌کنیم، منظور میانگین حقوق فارغ‌التحصیلان در پنج سال اول پس از اتمام تحصیل است. بر اساس آمار وب‌سایت معتبر PayScale 2024 تفاوت میان رشته‌ها می‌تواند حیرت‌انگیز باشد: فارغ‌التحصیل مهندسی نفت ممکن است سال اول کاری بیش از دو برابر فارغ‌التحصیل رشته‌های علوم انسانی درآمد داشته باشد. البته این اعداد به معنی ارزش‌گذاری مطلق نیستند؛ بلکه نشان می‌دهند بازار چه مهارت‌هایی را سریع‌تر به پول تبدیل می‌کند.
مهندسی نفت؛ سلطان همیشگی درآمد
در بیشتر فهرست‌های بین‌المللی، Petroleum Engineering یا مهندسی نفت در صدر قرار دارد. علت روشن است: این رشته مستقیماً با صنعت انرژی سروکار دارد، صنعتی که گردش مالی آن از اقتصاد بسیاری از کشورها بزرگ‌تر است. فارغ‌التحصیلان مهندسی نفت معمولاً در شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت و گاز مشغول می‌شوند و درآمد اولیه آن‌ها در آمریکا به‌طور میانگین حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ هزار دلار در سال است. در کشورهای نفت‌خیز مانند نروژ، کانادا، عربستان یا حتی ایران، این رشته همچنان از نظر بازده مالی در سال‌های نخست بی‌رقیب است.
مهندسی نرم‌افزار و علوم داده؛ سوخت عصر دیجیتال
در عصر هوش مصنوعی و تحول دیجیتال، مهندسی نرم‌افزار (Software Engineering) و علوم داده (Data Science) تبدیل به رشته‌های پرتقاضا و پردرآمد شده‌اند. شرکت‌های فناوری، بانک‌ها، استارتاپ‌ها و حتی صنایع سنتی به متخصصانی نیاز دارند که بتوانند داده‌ها را تحلیل و سیستم‌های هوشمند طراحی کنند. میانگین درآمد اولیه مهندسان نرم‌افزار در ایالات متحده بین ۹۵ تا ۱۱۰ هزار دلار و برای دانشمندان داده حتی بالاتر است. مزیت این رشته‌ها جهانی بودن مهارت‌هاست: یک برنامه‌نویس توانمند یا تحلیلگر داده می‌تواند از هر نقطه جهان برای شرکت‌های بین‌المللی کار کند. در ایران نیز بازار کار برنامه‌نویسان و متخصصان هوش مصنوعی به‌ویژه در حوزه فین‌تک و تجارت الکترونیک رشد چشمگیری داشته است و درآمدها نسبت به میانگین سایر رشته‌ها بالاتر است.
مهندسی برق و الکترونیک؛ زیرساخت دنیای مدرن
هرچند کمتر در صدر خبرهاست، اما مهندسی برق و الکترونیک یکی از رشته‌هایی است که درآمد اولیه بالایی دارد و در همه صنایع کاربرد دارد؛ از تولید تجهیزات پزشکی تا مخابرات، انرژی و خودروسازی. فارغ‌التحصیلان این رشته معمولاً با میانگین درآمد اولیه حدود ۸۵ تا ۹۵ هزار دلار وارد بازار می‌شوند و فرصت رشد شغلی آن‌ها بالاست، زیرا فناوری‌های نو مانند خودروهای برقی، شبکه‌های هوشمند و رباتیک، همگی بر پایه الکترونیک و کنترل بنا شده‌اند.
پزشکی و دندان‌پزشکی؛ دیر ولی پرپاداش
برخلاف تصور، پزشکان و دندان‌پزشکان معمولاً در سال‌های اول کاری درآمد کمتری نسبت به مهندسان دارند، چون دوران کارورزی و آموزش طولانی است. اما به محض ورود به بازار کار، منحنی درآمدی آن‌ها جهش می‌کند. در آمریکا میانگین درآمد سالانه پزشکان عمومی پس از تثبیت شغلی بیش از ۲۰۰ هزار دلار است و در تخصص‌هایی مانند جراحی یا بیهوشی از ۳۰۰ هزار دلار نیز فراتر می‌رود. در ایران نیز با وجود محدودیت ظرفیت و هزینه تحصیل بالا، پزشکی و دندان‌پزشکی از نظر درآمد خالص در صدر مشاغل فردی باقی مانده‌اند.
مهندسی مالی و اقتصاد؛ پول با زبان ریاضی
رشته‌هایی مانند مهندسی مالی (Financial Engineering)، اقتصاد ریاضی و حسابداری مدیریت، به‌ویژه در بازارهای مالی پیشرفته، از پردرآمدترین حوزه‌های کاری برای فارغ‌التحصیلان جدید هستند. این رشته‌ها ترکیبی از ریاضیات، آمار و فناوری اطلاعات‌اند و در بانک‌های سرمایه‌گذاری، صندوق‌های پوشش ریسک و شرکت‌های بیمه کاربرد دارند. درآمد اولیه یک تحلیلگر مالی در آمریکا حدود ۸۵ تا ۹۵ هزار دلار است، اما در مراکز مالی جهانی مثل نیویورک یا لندن به بیش از ۱۲۰ هزار دلار می‌رسد. در ایران نیز فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها در حوزه‌های نوپایی چون فین‌تک، بورس کالا و تحلیل سرمایه‌گذاری فرصت رشد قابل‌توجهی دارند، هرچند بازار هنوز به بلوغ کامل نرسیده است.
رشته‌های مهندسی شیمی و مواد؛ میان علم و صنعت
صنایع دارویی، پتروشیمی، فولاد و خودروسازی بدون مهندسان شیمی و مواد قابل تصور نیستند. درآمد اولیه این رشته‌ها در جهان معمولاً بین ۸۰ تا ۹۰ هزار دلار در سال است. اما ارزش واقعی آن‌ها در پایداری شغلی و تنوع فرصت‌های کاری است؛ از تحقیق و توسعه تا کنترل کیفیت و مدیریت تولید. با توجه به تمرکز جهانی بر انرژی‌های تجدیدپذیر و مواد پیشرفته، پیش‌بینی می‌شود این رشته‌ها در دهه آینده نیز در جمع پردرآمدترین‌ها باقی بمانند.
آیا هنر و علوم انسانی همیشه کم‌درآمدند؟
نه الزاماً. در حالی که میانگین درآمد اولیه رشته‌های هنری و انسانی پایین‌تر از رشته‌های فنی است، اما در برخی مسیرها تفاوت زیادی دیده می‌شود. مثلاً فارغ‌التحصیلان رشته‌های طراحی صنعتی، رسانه‌های دیجیتال، تبلیغات و تولید محتوا در صورت مهارت بالا می‌توانند درآمدی معادل رشته‌های مهندسی داشته باشند. در واقع، در اقتصاد امروز، ترکیب خلاقیت با فناوری تعیین‌کننده است. کسی که بتواند از مهارت‌های انسانی در حوزه‌های فناورانه استفاده کند، برنده‌ی واقعی بازار است.
عوامل مؤثر بر درآمد اولیه
درآمد بالا تنها به نام رشته وابسته نیست. مهارت‌های جانبی، محل تحصیل، زبان خارجی، تجربه کارآموزی و توانایی ارتباطی، نقش تعیین‌کننده دارند. دو فارغ‌التحصیل از یک رشته می‌توانند درآمدی کاملاً متفاوت داشته باشند، بسته به اینکه چگونه از دانش خود استفاده کنند. امروزه کارفرمایان بیش از مدرک، به توانایی حل مسئله، کار تیمی و یادگیری سریع اهمیت می‌دهند. بنابراین انتخاب رشته تنها آغاز مسیر است، نه تضمین موفقیت.
رشته‌های دانشگاهی با بالاترین درآمد اولیه، عمدتاً در سه گروه جای می‌گیرند: فناوری (مهندسی نرم‌افزار و داده)، انرژی (مهندسی نفت و شیمی)، و مالی (اقتصاد و مهندسی مالی). با این حال، پول‌سازترین رشته لزوماً بهترین انتخاب نیست؛ چون پایداری شغلی، علاقه و امکان رشد فردی نیز در تصمیم‌گیری نقش مهمی دارند. در نهایت، بازار کار آینده به سوی رشته‌هایی می‌رود که بتوانند میان علم، فناوری و انسان ارتباط برقرار کنند. شاید در دهه آینده، ترکیب‌هایی مانند «روان‌شناسی داده»، «طراحی تعامل انسان و ماشین» یا «اقتصاد اقلیمی» جای همین رشته‌های کلاسیک را بگیرند و معنای «پول‌ساز بودن» دوباره تعریف شود.
