صنعت معدن همواره یکی از سخت‌ترین، پیچیده‌ترین و در عین حال حیاتی‌ترین صنایع هر کشور بوده است. فعالیت در معادن نیازمند تلفیقی از دانش مهندسی، درک محیطی، مهارت‌های عملیاتی و از همه مهم‌تر، تجربه و در یک کلام منتورینگ است. تجربه‌ای که به مرور و در طی سال‌ها فعالیت در عمق زمین، در مواجهه با بحران‌ها، خطاها، موفقیت‌ها و تلاش‌های پیوسته شکل گرفته و به‌صورت دانش ضمنی در ذهن متخصصان باسابقه رسوب کرده است.
اما همین سرمایه عظیم انسانی، در حال خروج از چرخه کار است. بسیاری از متخصصان کهنه‌کار در آستانه بازنشستگی قرار دارند و در مقابل، نیروهای جدیدی وارد بازار کار شده‌اند که گرچه تحصیل‌کرده و پرانرژی هستند، اما از تجربه میدانی کافی برخوردار نیستند. اینجاست که سیستم منتورینگ یا همان راهبری و راهنمایی شغلی می‌تواند به‌عنوان یک راهکار مؤثر برای انتقال پایدار دانش عمل کند.
معدن؛ جایی که تجربه حرف اول را می‌زند
در بسیاری از صنایع، آموزش رسمی و دوره‌های کوتاه‌مدت می‌توانند پاسخگوی نیازهای اولیه نیروهای جدید باشند. اما معدن متفاوت است. در این صنعت، شرایط محیطی پیچیده، خطرات دائمی، تجهیزات سنگین، نوسانات زمین‌شناسی و الزامات ایمنی، باعث شده‌اند که تجربه عملی در میدان، حتی گاهی بیش از دانش تئوریک اهمیت داشته باشد.
تصمیم‌گیری در لحظه، تحلیل شرایط غیرمنتظره، برخورد مناسب با ریسک‌ها، پیش‌بینی بحران‌ها، مدیریت رفتار نیروی انسانی در شرایط پرفشار، و رعایت ایمنی در عین بهره‌وری بالا، از جمله مهارت‌هایی هستند که تنها در طی سال‌ها کار عملی به دست می‌آیند. از همین‌رو، اگر سازوکاری برای انتقال این تجربه‌ها به نسل جدید وجود نداشته باشد، چرخه یادگیری از صفر شروع می‌شود؛ و این یعنی اتلاف زمان، هزینه، و حتی جان.
منتورینگ چیست و چگونه عمل می‌کند؟
منتورینگ یک رابطه شغلی مبتنی بر یادگیری غیررسمی است که در آن یک فرد باتجربه (منتور) به‌صورت هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده، دانسته‌ها، بینش‌ها و مهارت‌های خود را به فردی کم‌تجربه‌تر (منتی) منتقل می‌کند. این فرایند معمولاً بلندمدت بوده و بر پایه تعامل دوطرفه، بازخورد مستمر و یادگیری در عمل بنا می‌شود.
در محیط معدن، این فرآیند می‌تواند از طریق جلسات مشاوره، همراهی در پروژه‌های میدانی، روایت تجربه‌های گذشته، تحلیل حوادث و موفقیت‌ها، و حتی مشاهده مستقیم رفتار منتور در شرایط خاص انجام شود. منتورینگ بیش از آن‌که آموزشی کلاسیک باشد، نوعی همزیستی یادگیرانه است.
ضرورت طراحی یک سیستم منتورینگ ساختاریافته
با توجه به حساسیت فعالیت‌های معدنی، اجرای منتورینگ باید به‌صورت سیستماتیک، هدفمند و با حمایت مدیریت ارشد انجام شود. یک سیستم منتورینگ موفق در معدن می‌تواند شامل مؤلفه‌های زیر باشد:
- شناسایی منتورها: انتخاب نیروهای باتجربه‌ای که هم از نظر فنی خبره باشند و هم از لحاظ مهارت‌های ارتباطی و شخصیتی، آمادگی و علاقه‌مندی به نقش منتور را داشته باشند.
- انتخاب منتی‌ها: نیروهای تازه‌وارد یا افرادی که به تازگی به مسئولیت‌های کلیدی ارتقاء یافته‌اند و نیاز به هدایت عملی دارند.
- تدوین برنامه منتورینگ: شامل اهداف مشخص، بازه زمانی، تعداد جلسات، محتوای مورد بحث، مسئولیت‌های دوطرفه، و شاخص‌های ارزیابی عملکرد.
- مستندسازی یادگیری‌ها: ثبت تجربیات کلیدی، نکات ایمنی، موارد موفق و شکست‌خورده و ایجاد بانک دانش برای استفاده سایر نیروها.
- نظارت و ارزیابی: بررسی اثربخشی منتورینگ از طریق تحلیل عملکرد منتی‌ها، رضایت‌سنجی، بازخوردها و پایش رفتارهای کاری.
مزایای سیستم منتورینگ در معادن
- کاهش خطاهای عملیاتی: نیروهای جوان با آگاهی از تجارب منتور، تصمیمات پخته‌تری می‌گیرند.
- افزایش ایمنی شغلی: انتقال تجربه‌های مرتبط با ایمنی می‌تواند از وقوع حوادث پرهزینه جلوگیری کند.
- افزایش بهره‌وری: منتی‌ها سریع‌تر به بلوغ حرفه‌ای رسیده و عملکرد مطلوب‌تری خواهند داشت.
- ایجاد فرهنگ یادگیری: منتورینگ به ترویج یادگیری سازمانی و انتقال افقی و عمودی دانش کمک می‌کند.
- تقویت ارتباط بین‌نسلی: این سیستم به‌جای ایجاد شکاف نسلی، زمینه‌ساز همدلی، احترام و همکاری می‌شود.
چالش‌های اجرایی و راهکارها
بی‌تردید، طراحی و اجرای سیستم منتورینگ بدون چالش نخواهد بود. برخی از موانع و راهکارهای پیشنهادی عبارت‌اند از:
- مقاومت منتورها به اشتراک‌گذاری دانش: می‌توان با طراحی نظام انگیزشی، اعطای نشان‌های افتخاری، یا مشارکت در ارزیابی عملکرد، این مقاومت را کاهش داد.
- کمبود زمان و فشار کاری: اختصاص ساعات مشخص از هفته به منتورینگ در برنامه کاری، و توجه مدیریتی به آن به‌عنوان یک وظیفه مهم سازمانی ضروری است.
- نبود الگوی بومی: بسیاری از معادن فاقد مدل بومی منتورینگ هستند. توسعه راهنماهای داخلی بر اساس تجربه معادن مشابه، راهگشا خواهد بود.
- نگرش ابزاری به منتورینگ: منتورینگ نباید صرفاً یک برنامه HR تلقی شود؛ بلکه باید به‌عنوان سرمایه‌گذاری راهبردی بر روی کیفیت عملیات و نیروی انسانی در نظر گرفته شود.
در دنیای معدن، آنچه پشت دستگاه‌ها و تونل‌ها و حفاری‌ها ایستاده، دانش انسانی است. دانشی که اگر به‌درستی منتقل نشود، همراه با بازنشستگان، از صحنه عملیات خارج خواهد شد. سیستم منتورینگ، ابزاری است برای حفظ این دانش، برای ساختن پلی میان نسل‌ها، و برای پایدارسازی موفقیت در معادنی که آینده‌شان به یادگیری مستمر گره خورده است.
